Tía tô có tên gọi theo chữ hán là tử tô, tử tô ngạnh,... sách Bản thảo cương mục gọi tử tô là xích tô tên khoa học Perilla frutescens L thuộc họ hoa môi (Labiatae).
Bộ phận chế biến và sử dụng làm thuốc được thu hoạch về phơi khô trong râm mát (âm can), tử tô là cành non có mang lá của cây tía tô. Còn tử tô tử là quả chín phơi hay sấy khô của cây tía tô. Tô diệp là lá phơi hay sấy khô của cây tía tô. Tô ngạnh là cành non hay già của cây tía tô phơi hay sấy khô.
Đông y cho rằng tía tô có vị cay, tính ấm, đi vào các kinh tâm và phế, làm ra mồ hôi, hạ khí, tiêu đàm; lá có tác dụng chữa hắt hơi sổ mũi do viêm long đường hô hấp trên (cảm mạo), sốt, ho, ra mồ hôi, giúp tiêu hóa. Cành tía tô có tác dụng an thai, quả tía tô có tác dụng chữa ho, trừ đờm, hen suyễn, tê thấp. Lá tía tô non được sử dụng làm gia vị, thái sợi nhỏ cho vào cháo nấu với thịt nạc băm nhỏ làm thuốc giải cảm mạo mà bí ra mồ hôi.
Liều dùng trung bình mỗi ngày cho lá và hạt tía tô từ 6 – 12g, cành tía tô (tô ngạnh) ngày uống 12 – 20g. Được dùng dưới dạng thuốc sắc. Cần lưu ý khi sử dụng tía tô nếu như người bệnh đã ra mồ hôi nhiều, da khô nóng thì không dùng. Trong khi sắc thuốc có tử tô không sắc lâu quá 15 phút vì sẽ làm bay mất tinh dầu có trong tử tô.
Chữa chứng cảm mạo (hắt hơi sổ mũi, biểu hiện viêm long đường hô hấp trên), bí ra mồ hôi: Lấy lá tía tô tươi từ 15 – 20g, giã nát, sau cho nước sôi khuấy đều, gạn lấy nước uống. Hoặc lấy lá tía tô rửa sạch thái nhỏ sợi, trộn vào cháo ăn nóng, rồi nằm đắp chăn cho ra mồ hôi sẽ khỏi cảm. Khi mồ hôi đã ra cần lưu ý lấy khăn khô lau sạch hết mồ hôi và thay quần áo khác.
Trị chứng thương hàn về mùa đông, bí ra mồ hôi: Dùng một lượng lớn lá tía tô, cho vào nồi nấu sôi, sau đổ ra chậu, trên chậu úp rá hay rổ, đặt hai bàn chân lên rá hay rổ và trùm chăn lên xông. Khi nước xông còn ấm thì cho hai chân vào chậu ngâm. Rất công hiệu.
Chữa thương hàn ho suyễn: Lấy một nắm lá tía tô cho vào nồi đổ vừa nước nấu sôi chừng 10 phút sau gạn lấy nước uống dần là sẽ dứt cơn suyễn.
Chữa chứng nấc liên hồi: Bỗng dưng thấy mắc chứng nấc liên hồi suốt ngày đêm sau khi mới khỏi bệnh. Theo Nam dược thần hiệu phải lấy ngay 1 lạng (10 đồng cân) tức khoảng 40g (1 đồng cân ứng với 3,75g lấy tròn 4g) hạt tía tô sao qua, tán nhỏ. Sau đó hòa với nước lọc, gạn bỏ bã lấy nước cho gạo tẻ vào đủ nấu nhừ thành cháo và ăn. Cần ăn thường xuyên sẽ khỏi.
Trị mộng tinh: Mộng tinh do tâm thận suy mà sinh ra. Dùng 100g hạt tía tô tán nhỏ, mỗi lần uống 4g chiêu với rượu trắng, ngày uống 2 lần, sẽ khỏi bệnh.
Trị sưng vú: Khi thấy nhũ hoa sưng đau lấy lá tía tô đủ dùng, sắc đặc lấy nước uống, còn bã đắp vào chỗ sưng đau, rất hiệu nghiệm.
Trị trẻ em ho nặng, thở gấp: Lấy 20g hạt tía tô tán bột, hòa với nước đun sôi để còn hơi âm ấm, gạn bỏ bã cho trẻ uống. Hoặc trộn vào bột nước cháo hồ, hay nước cơm cho trẻ uống sẽ khỏi.
Chữa dị ứng: Khi dị ứng do ăn hải sản hay tiếp xúc lạnh, lấy ngay 1 nắm lá tía tô rửa sạch giã vắt lấy nước cốt uống, còn bã đắp hay xát lên nơi ngứa dị ứng sẽ khỏi. Lưu ý tránh gió và không được dầm nước.
Chữa suyễn người lớn tuổi: Dùng 1 lạng hạt tía tô, sao qua, tán bột mịn, đổ vào 3 bát nước hòa đều lọc bỏ bã, lấy nước cho gạo vào nấu nhừ thành cháo ăn lúc đói. Rất hiệu nghiệm.
Chữa động thai: Dùng 12g cành lá tía tô, 12 bột sắn dây, sắc chung lấy nước uống sẽ khỏi.
BS Hoàng Long (chuyên gia Bộ Y tế)