Nguyên nhân dẫn đến tỳ vị dương hư: Chứng tỳ vị dương hư còn gọi là chứng trung tiêu dương hư, hoặc chứng tỳ vị hàn. Do trung tiêu hư hàn mất chức năng thu nạp vận hóa, nên đồ ăn thức uống không tiêu, thủy thấp ứ đọng lại ở bên trong. Dương khí không sưởi ấm tạng phủ và tay chân. Phần nhiều do ăn quá mức độ, ăn nhiều thức ăn sống lạnh, hoặc do ốm đau lâu ngày không được chăm sóc chu đáo, hoặc do thận dương hư, tỳ không được sưởi ấm mà sinh bệnh. Chứng này thường gặp ở người cao tuổi, kể cả nam và nữ.
Phương pháp điều trị:
+ Tỳ vị dương hư sinh chứng hư lao. Do tỳ vị dương hư, thức ăn đồ uống không biến hóa được, nguồn sinh hóa của cơ thể bị giảm sút, tạng phủ kinh mạch không được nuôi dưỡng mà sinh bệnh. Triệu chứng: Bệnh nhân ăn uống kém, sắc mặt úa vàng, mỏi mệt, cơ thể hay ớn lạnh, sôi bụng, đại tiện thường xuyên đi lỏng, lưỡi trắng, mạch vi tế.
Điều trị: Ôn trung kiện tỳ. Bài thuốc: “Phụ tử lý trung thang gia giảm”. Nhân sâm 12g, phụ tử (chế) 8g, bạch truật 12g, can khương 12g, cam thảo 6g. Cách dùng: Ngày uống một thang, sắc uống 3 lần trong ngày, uống sau khi ăn, tùy chứng trạng của bệnh nhân có thể gia giảm cho thích hợp.
+ Do tỳ vị dương hư sinh chứng đau vùng thượng vị. Triệu chứng: Bệnh nhân đau bụng liên miên. Thích ấm, ưa xoa bóp, lúc đói hoặc mệt nhọc thì cơn đau tăng lên, khi ăn vào hoặc được nghỉ ngơi thì giảm đau, đại tiện phân lỏng. Nếu đau vị quản thì ăn uống tiêu hóa chậm, nôn ra nước trong, tay chân lạnh.
Điều trị: Ôn tỳ kiện vị. Bài thuốc: “Hoàng kỳ kiến trung thang”. Hoàng kỳ 16g, di đường 40g (đường mạch nha), đại táo 12g, quế chi 12g, bạch thược 12g, sinh khương 12g, cam thảo 6g. Cách dùng: Ngày uống một thang, sắc uống 3 lần trong ngày sau khi ăn, Tùy chứng trạng của bệnh nhân có thể gia giảm cho thích hợp.
+ Do tỳ vị khí dương hư, thiếu nguồn sinh hóa, thăng giáng thất thường mà sinh chứng ách nghịch (nấc). Triệu chứng: Bệnh nhân thường hay bị nấc, đoản hơi, mặt trắng xanh, tay chân lạnh. Điều trị: Ôn bổ tỳ vị hòa trung trừ nấc. Bài thuốc “lý trung thang”. Nhân sâm 12g, bạch truật 12g, can khương 12g, cam thảo 12g. Gia đinh hương 6g, ngô thù du 8g. Cách dùng: Ngày uống một thang, sắc uống 3 lần trong ngày, uống sau khi ăn.
+ Tỳ vị dương hư, trung tiêu không mạnh, thăng giáng mất điều hòa mà sinh chứng nôn mửa. Triệu chứng: Ăn uống không điều độ, mệt nhọc, chóng mặt buồn nôn, nôn mửa.
Điều Trị: Bổ trung chỉ nôn. Bài thuốc: “Lục quân tán thang”. Nhân sâm 12g, phục linh 8g, bạch truật 12g, trần bì 8g, cam thảo 4g, bán hạ (chế) 8g. Gia chỉ xác 6g, trúc nhự 12g. Cách dùng: Ngày uống một thang, sắc uống 3 lần trong ngày, uống sau khi ăn 15 phút.
+ Do tỳ vị dương hư, vị hàn thức ăn trong dạ dày không hóa được sinh chứng phản vị (trào ngược). Triệu chứng: Bệnh nhân ăn xong thì nôn ra, có khi đang ăn mà nôn ra, hoặc sáng ăn thì trưa nôn ra, trưa ăn thì tối nôn ra. Chất nôn ra là thức ăn chưa tiêu hóa.
Điều trị: Ôn trung kiện tỳ giáng nghịch hòa vị. Bài thuốc: “Lý trung thang gia giảm”. Nhân sâm 12g, can khương 12g, bạch truật 12g, cam thảo 12g. Cách dùng: Ngày uống một thang sắc uống 3 lần trong ngày, uống lúc đói hoặc trước khi ăn. Có thể gia mạch nha 12g, sơn tra 8g, thần khúc 12g.
+ Tỳ vị hư sinh tiết tả. Bệnh nhân đau bụng, sôi bụng, đại tiện nhiều lần trong ngày, phân có nhiều thức ăn chưa tiêu hóa. Điều trị: Ôn trung tán hàn kiện tỳ chỉ tả. Bài thuốc: “Lý trung thang” gia phụ tử(chế) 8g, nhục quế 8g. Nếu gặp trường hợp Bệnh nhân bụng trướng đầy, đại tiện đi như rót nước. dùng bài “kiến trung thang” phối hợp với bài “lý trung thang” để điều trị. Cách dùng: Ngày uống một thang, sắc uống 3 lần trong ngày, uống sau khi ăn.
+ Do trung dương suy yếu, tỳ vị mất chức năng kiện vận, khí không hóa được thủy, thủy tràn lan mà sinh chứng phù thũng. Triệu chứng: Bệnh nhân tay chân, có khi cả toàn thân bị phù thũng, sức khỏe yếu, hay mệt mỏi, nước tiểu ít mà đỏ.
Điều trị: Ôn thông tỳ dương hành khí lợi thủy. Bài thuốc: “Thực tỳ ẩm gia giảm”. Phụ tử (chế), bào khương, phục linh, mộc qua, sinh khương, đại phúc tử, đại táo đều 12 gam, bạch truật 16g, hậu phác, thảo quả nhân, mộc hương đều 8g, cam thảo 4g. Cách dùng: Ngày uống một thang sắc uống 3 lần trong ngày, uống sau khi ăn, khi thuốc còn ấm.
+ Tỳ vị dương hư, hư hàn lưu lại trong tỳ vị, trung dương suy yếu, chức năng thống huyết của tỳ bị sút kém, huyết theo đường đại tiện ra ngoài, sinh chứng đại tiện ra máu. Triệu chứng: Bệnh nhân đại tiện ra huyết có màu sẫm, hoặc phân đen, bụng đau âm ỉ, mặt trắng nhợt, người mệt mỏi, tay chân lạnh( chảy máu dạ dày).
Điều trị: Ôn trung, phù dương, ích âm chỉ huyết. Bài thuốc: “Hoàng thổ thang gia giảm”. A giao, hoàng cầm, sinh địa, bạch truật, cam thảo, phụ tử (chế) đều 12 gam, táo tâm hoàng thổ( Đất lòng bếp) 50g. Cách dùng: Ngày uống một thang, sắc uống 3 lầm trong ngày, uống sau khi ăn, tùy chứng trạng và sức khỏe bệnh nhân có thể gia giảm cho thích hợp.
TTND.BS cao cấp Nguyễn Xuân Hướng