Nang giả tụy trong lách - biến chứng thứ phát sau viêm tụy cấp
Bệnh nhân nam (47 tuổi, Hà Nội) có tiền sử uống rượu, nhiều lần nhập viện vì viêm tụy cấp. Mới đây, bệnh nhân bị ngã nhẹ do say rượu sau đó đau bụng, đi khám được chẩn đoán chấn thương tụ máu dưới bao lách. Nhưng khi phẫu thuật nội soi phát hiện thấy mạc nối lớn, đại tràng ngang và tổ chức xung quanh dính lại với nhau tạo thành một khối khó bóc tách. Bệnh nhân được chẩn đoán: Nang giả tụy trong lách - biến chứng thứ phát sau viêm tụy cấp hoặc đợt cấp của viêm tụy mạn.
BS Nguyễn Thu Hằng, Khoa Chẩn đoán hình ảnh, Bệnh viện E T.Ư cho biết, nang giả tụy được báo cáo trong y văn với tỷ lệ mắc là 14,6% khi thứ phát sau viêm tụy cấp và 41,8% sau viêm tụy mạn tính. Vị trí có thể xuyên suốt tuyến tụy, với phần lớn liên quan đến đầu và thân, nhưng 20% trong số đó là ngoại tụy (màng phổi, trung thất, vùng chậu và lách). Vị trí của một nang giả trong gan là một trường hợp ngoại lệ. Viêm tụy mạn là sự xơ hóa từ từ của nhu mô tụy, dẫn đến sự phá hủy ngày càng nặng nhu mô tụy, dẫn tới suy giảm hoặc mất chức năng tụy.
Còn theo TS.BS Nguyễn Quang Bảy, Trưởng khoa Nội tiết và Đái tháo đường, Bệnh viện Bạch Mai, viêm tụy mạn tính thường liên quan đến nghiện rượu, hút thuốc hoặc các yếu tố di truyền, có biểu hiện là đau bụng từng cơn hoặc viêm tụy cấp tái phát. Các thăm dò hình ảnh đặc trưng bao gồm tụy bị teo, nhiều sỏi tụy và giãn ống tụy.
Các biến chứng của viêm tụy mạn tính bao gồm nang giả tụy, tắc mật, suy tụy ngoại tiết (giảm các men tiêu hóa) và suy tụy nội tiết (gây đái tháo đường), loãng xương và đáng ngại nhất là ung thư tụy (tiến triển rất nhanh và ác tính). Nhiều bệnh nhân có kèm theo xơ gan. Hiện không có cách nào phát hiện sớm ung thư tuyến tụy ở bệnh nhân viêm tụy mạn.
Các biến chứng thường gặp do viêm tụy mạn tính
- Nhiễm trùng: Viêm tụy mạn tính có nguy cơ cao bị nhiễm trùng tuyến tụy. Nếu không điều trị kịp thời, mô tụy nhiễm trùng có khả năng bị xơ hoá dẫn đến mất chức năng tuyến tụy hoặc bị hoại tử gây nguy hiểm tính mạng.
- Nang giả tụy: Nang lớn ở tụy vỡ ra có thể gây nguy hiểm do biến chứng nhiễm trùng, chảy máu nội tạng.
- Suy dinh dưỡng: Viêm tụy mạn tính khiến việc sản xuất các enzyme cần thiết trong việc hấp thu, xử lý chất dinh dưỡng bị rối loạn nên cơ thể người bệnh thường bị thiếu chất, tiêu chảy, suy dinh dưỡng…
- Ung thư tuyến tụy: Viêm tụy mạn tính dễ phát triển thành ung thư tụy hơn so với người không mắc căn bệnh này, tỉ lệ tử vong cao và khó điều trị.
- Tiểu đường: Viêm tụy mạn tính ảnh hưởng tới khả năng kiểm soát đường huyết, tế bào sản xuất insulin bị tổn thương nên bệnh nhân thường mắc bệnh tiểu đường. Với các biến chứng này, bệnh nhân bị viêm tụy mạn tính phải sống chung với bệnh trong nhiều năm, sức khỏe suy giảm và nguy cơ tử vong cao. Khoảng 50% bệnh nhân viêm tụy mạn tính tử vong do các biến chứng bệnh trong vòng 20 - 25 năm.
Cùng với đó, điều trị viêm tụy mạn tính rất khó khăn do tế bào tụy bị tổn thương không thể hồi phục, chức năng vì thế cũng bị ảnh hưởng vĩnh viễn. Tuy nhiên, nếu đáp ứng điều trị tốt, sức khỏe của bệnh nhân cũng có thể được duy trì và thời gian sống được kéo dài.
Rượu phá hủy trực tiếp nhu mô tụy
Các chuyên gia cho biết, viêm tụy mạn có liên quan với thói quen uống rượu, bởi rượu phá hủy trực tiếp nhu mô tụy, làm thay đổi tưới máu hệ thống mao mạch và tính thấm biểu mô của nhu mô tụy, là nguyên nhân gây tăng tiết protein, tạo các nút protein rồi canxi hóa trở thành sỏi trong ống tụy.
Bệnh hay gặp ở nam giới, trên 37 tuổi, có tiền sử uống rượu nhiều năm trước đó. Ngoài ra, một số nguyên nhân làm bít tắc ống tụy cũng có thể gây viêm tụy mạn như khối u tụy, tụy nhẫn, tụy có vách ngăn, nang ống mật chủ, chít hẹp ống tụy… viêm tụy do tăng nồng độ canxi máu ở bệnh nhân cường giáp, sau nhiễm virus, do gene, do chấn thương...
Khi chưa có biến chứng, dấu hiệu lâm sàng chính là đau bụng dai dẳng, tái diễn, đau vùng thượng vị, hai bên hạ sườn và sau lưng. Nhiều bệnh nhân được chẩn đoán nhầm là viêm loét dạ dày, viêm đại tràng, đau cột sống, đau thần kinh liên sườn…
Một số bệnh nhân không có triệu chứng lâm sàng, được phát hiện viêm tụy mạn tình cờ sau một đợt khám sức khỏe. Ở giai đoạn muộn, tùy theo các biến chứng mà có các biểu hiện lâm sàng như đau bụng, người gầy sút, mệt mỏi, ăn uống kém, tiêu lỏng, mùi thối, tóc thưa, thiếu máu, phù nề, giảm trí nhớ...
Bệnh tiến triển ngày một nặng dần. Các biến chứng thường xảy ra trong 10 năm đầu. Đáng chú ý là trong 10 - 15 năm sau (1/3 số ca) do sự phá hủy các tuyến hết đau bụng, nổi lên các triệu chứng hấp thu kém, đái tháo đường và thường gặp các biến chứng như u nang, chảy máu tiêu hóa, vàng da ứ mật, tràn dịch thanh mạc, màng phổi, áp xe tụy và khoảng 3% tiến triển thành ung thư.
Điều trị nội khoa viêm tụy mạn chủ yếu là giảm đau, điều trị biến chứng suy tụy ngoại tiết và nội tiết. Chỉ định phẫu thuật viêm tụy mạn khi điều trị giảm đau bằng nội khoa không có kết quả, hoặc khi có các biến chứng như giãn ống tụy, giãn đường mật, chèn ép tá tràng gây tắc ruột, chèn ép mạch mạc treo, nang giả tụy…
Trong quá trình điều trị, thực hiện chế độ ăn rất quan trọng. Bệnh nhân cần ăn nhiều đạm, hydratcarbon, ít mỡ, chia thành nhiều bữa. Nếu đi phân mỡ nên ăn thay bằng dầu thực vật.
Cho đến nay, chưa có ngưỡng rõ ràng cho lượng rượu tiêu thụ có thể gây viêm tụy mạn. Một số nghiên cứu đưa ra tối thiểu uống 5 ly rượu/ngày và liên tục trong 5 năm là yếu tố nguy cơ. Tuy nhiên, chỉ một mình rượu không là yếu tố nguy cơ, vì chỉ có dưới 5% người uống rượu nhiều biểu hiện viêm tụy mạn.
Trong khi có đến 90% bệnh nhân viêm tụy mạn do uống rượu và hút thuốc lá. Hút thuốc lá làm tăng nguy cơ tạo sỏi, suy giảm chức năng tụy ngoại tiết cũng như nội tiết và làm tăng nguy cơ ung thư tụy. Bên cạnh đó, người bệnh tăng triglycerid máu, suy thận do đái tháo đường hay bệnh lý tim phổi nặng cũng là yếu tố nguy cơ của viêm tụy mạn tính.