Khám phá

Trung Quốc, Nhật Bản phát triển đường sắt cao tốc thành công thế nào?

  • Tác giả : Thanh Bình
Đường sắt cao tốc là một phần quan trọng trong hệ thống giao thông hiện đại ở nhiều quốc gia, giúp cải thiện khả năng di chuyển, giảm thiểu tác động môi trường và thúc đẩy phát triển kinh tế.

Ngày 26/12/2024, chủ trì phiên họp thứ 3 của Ban Chỉ đạo Xây dựng, thực hiện đề án chủ trương đầu tư đường sắt cao tốc trên trục Bắc - Nam và các dự án đường sắt quan trọng quốc gia, Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà nêu rõ, mục tiêu của dự án không chỉ xây dựng tuyến đường sắt tốc độ cao, mà còn phát triển ngành công nghiệp đường sắt tốc độ cao, đủ năng lực thi công, quản lý, vận hành, khai thác.

Sau đây là kinh nghiệm phát triển đường sắt cao tốc của một số quốc gia có thế mạnh về loại hình giao thông này:

Nhật Bản

Nhật Bản là quốc gia tiên phong trong việc phát triển đường sắt cao tốc với hệ thống Shinkansen nổi tiếng. Hệ thống này không chỉ đóng vai trò quan trọng trong việc cải thiện giao thông mà còn trở thành biểu tượng của sự đổi mới công nghệ và hiệu quả quản lý.

Quy hoạch chiến lược và dài hạn là điểm nổi bật trong kinh nghiệm phát triển đường sắt cao tốc ở Nhật Bản. Theo đó, Nhật Bản phát triển đường sắt cao tốc dựa trên nhu cầu di chuyển thực tế ở mức cao giữa các thành phố lớn, đồng thời tính đến sự phát triển đô thị và gia tăng lưu lượng giao thông trong tương lai. Các tuyến đường sắt cao tốc của Nhật Bản được quy hoạch tập trung vào các khu vực có mật độ dân số cao, đảm bảo khai thác hiệu quả kinh tế. Tuyến Shinkansen đầu tiên, Tokaido Shinkansen (Tokyo - Osaka), đã khai trương năm 1964 để phục vụ Thế vận hội Tokyo và giải quyết tình trạng quá tải của hệ thống đường sắt thông thường. Đây là hình mẫu để phát triển các tuyến đường sắt cao tốc khác của Nhật Bản.

Đường sắt cao tốc Shinkansen là niềm tự hào của Nhật Bản. Nguồn: Japanese Trains.

Đường sắt cao tốc Shinkansen là niềm tự hào của Nhật Bản. Nguồn: Japanese Trains.

Trong quá trình xây dựng hệ thống đường sắt cao tốc, Nhật Bản ưu tiên những công nghệ tiên tiến nhất. Shinkansen sử dụng hệ thống đường ray riêng (standard gauge), không dùng chung với tàu thường, giúp giảm rủi ro và tăng độ an toàn. Các chuyến tàu vận hành với tốc độ cao và đạt sự ổn định tuyệt đối. Để đảm bảo các đoàn tàu vận hành một cách an toàn và chính xác, Nhật Bản áp dụng hệ thống tín hiệu tự động ATC (Automatic Train Control).

Các nhà ga Shinkansen thường nằm ở trung tâm thành phố, giúp hành khách dễ dàng tiếp cận. Hệ thống đường sắt cao tốc này được tích hợp tốt với các phương tiện giao thông khác như tàu điện ngầm, xe buýt và taxi, tạo thành mạng lưới giao thông thuận tiện.

Mô hình tài chính và quản lý của hệ thống đường sắt cao tốc Nhật Bản được đánh giá cao về sự hiệu quả. Cụ thể, chính phủ Nhật Bản chịu trách nhiệm xây dựng cơ sở hạ tầng, sau đó chuyển giao cho các công ty vận hành tư nhân. Sau quá trình tư nhân hóa, các công ty vận hành (như JR East, JR Central) chịu trách nhiệm khai thác các tuyến đường riêng lẻ, đảm bảo tính cạnh tranh và hiệu quả kinh tế. Kể từ khi được xây dựng, Shinkansen luôn đạt được lợi nhuận ổn định. Hệ thống này không chỉ thu lợi từ vé hành khách mà còn từ các dịch vụ đi kèm như quảng cáo và khai thác bất động sản tại các ga tàu.

Kể từ khi hoạt động từ năm 1964 đến nay, Shinkansen Nhật Bản giữ kỷ lục không để xảy ra bất cứ một vụ tai nạn gây tử vong nào. Tỷ lệ trễ của Shinkansen cũng thấp kỷ lục, trung bình chỉ vài giây mỗi năm, nhờ sự quản lý vận hành hiệu quả.

Trung Quốc

Trung Quốc là một trong những quốc gia phát triển đường sắt cao tốc nhanh và rộng lớn nhất thế giới. Với mạng lưới trải dài hơn 40.000 km, hệ thống này đã trở thành động lực chính thúc đẩy kinh tế và xã hội Trung Quốc.

Trên phương diện quy hoạch tổng thể và chiến lược dài hạn, Trung Quốc xây dựng mạng lưới đường sắt cao tốc nhằm đáp ứng khối lượng vận chuyển hành khách lớn, kết nối các trung tâm kinh tế, đô thị lớn với các khu vực nông thôn nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội toàn diện. Mạng lưới ban đầu được quy hoạch thành 4 tuyến Bắc - Nam và 4 tuyến Đông - Tây (“4 dọc, 4 ngang”), sau đó mở rộng thêm để đáp ứng nhu cầu của người dân các địa phương.

Trung Quốc sở hữu hệ thống đường sắt cao tốc có quy mô lớn nhất thế giới. Nguồn: iNews

Trung Quốc sở hữu hệ thống đường sắt cao tốc có quy mô lớn nhất thế giới. Nguồn: iNews

Coi đường sắt cao tốc là dự án chiến lược quốc gia, Chính phủ Trung Quốc đã đầu tư một nguồn vốn khổng lồ từ ngân sách nhà nước và khoản vay từ các ngân hàng lớn. Sự đầu tư này được kết hợp với mô hình PPP (đối tác công tư): Kêu gọi đầu tư từ doanh nghiệp tư nhân để giảm gánh nặng tài chính công. Nhờ quy mô lớn, Trung Quốc tận dụng sức mạnh sản xuất nội địa và tối ưu hóa quy trình để giảm chi phí, khiến giá thành xây dựng trên mỗi km đường sắt cao tốc tương đối thấp so với các quốc gia khác. Mạng lưới đường sắt cao tốc Trung Quốc đã được xây dựng với tốc độ kỷ lục, nhờ quy trình cấp phép nhanh, sử dụng nguồn lao động lớn và quy mô dự án lớn.

Đáng chú ý, việc phát triển đường sắt cao tốc Trung Quốc được gắn liền với quy hoạch đô thị. Các nhà ga thường trở thành trung tâm kinh tế mới, thúc đẩy phát triển bất động sản, thương mại và du lịch. Đường sắt cao tốc cũng được tích hợp với mạng lưới tàu thường, xe buýt, và tàu điện ngầm tại các thành phố lớn.

Trên phương diện công nghệ, Trung Quốc bắt đầu bằng việc nhập khẩu công nghệ từ Nhật Bản, Đức và Pháp, sau đó phát triển các giải pháp nội địa. Để đảm bảo an toàn và độ chính xác khi vận hành, hệ thống đường sắt cao tốc Trung Quốc sử dụng hệ thống tín hiệu tự động và công nghệ định vị GPS.

Sau một số tai nạn ban đầu (điển hình là vụ tai nạn năm 2011 ở Ôn Châu), Trung Quốc đã tăng cường các biện pháp an toàn cho hệ thống đường sắt cao tốc, gồm việc cải tiến hệ thống tín hiệu và kiểm soát và bảo trì thường xuyên. Hiện nay, tỷ lệ sự cố trên mạng lưới đường sắt cao tốc Trung Quốc rất thấp.

Pháp

Pháp là một trong những quốc gia tiên phong phát triển đường sắt cao tốc tại châu Âu, với hệ thống TGV (Train à Grande Vitesse) nổi tiếng. Từ khi tuyến TGV đầu tiên khai trương năm 1981, Pháp đã xây dựng được một mạng lưới rộng lớn, kết nối các thành phố chính trong nước và quốc tế.

Hệ thống đường sắt cao tốc của Pháp được quy hoạch chiến lược dựa trên nhu cầu thực tế. Cụ thể, hệ thống này tập trung vào các trục giao thông lớn, nơi có nhu cầu cao về di chuyển giữa các trung tâm kinh tế và đô thị như Paris, Lyon, Marseille, và Lille. Tuyến Paris - Lyon được ưu tiên xây dựng đầu tiên vì có lưu lượng hành khách lớn và là hành lang kinh tế trọng điểm.

Tàu cao tốc TGV của Pháp nổi tiếng với sự đúng giờ và thiết kế nội thất thoải mái. Nguồn: Ars Technica.

Tàu cao tốc TGV của Pháp nổi tiếng với sự đúng giờ và thiết kế nội thất thoải mái. Nguồn: Ars Technica.

Trong quá trình xây dựng hệ thống TGV, cơ sở hạ tầng đường sắt cũ đã được người Pháp tận dụng. Một số tuyến TGV sử dụng đường ray chuyên biệt cho tàu cao tốc (LGV - Ligne à Grande Vitesse), nhưng cũng tích hợp với hệ thống đường ray hiện có để tiết kiệm chi phí xây dựng. Các nhà ga TGV thường được đặt tại trung tâm thành phố hoặc khu vực có kết nối tốt với các phương tiện giao thông công cộng khác.

Chính sách tài chính bền vững là một yếu tố góp phần đem lại sự thành công của TGV. Dự án này được tài trợ bởi sự kết hợp giữa ngân sách chính phủ và vốn vay từ các tổ chức tài chính quốc tế. Với sự đầu tư lớn, Pháp áp dụng chiến lược ưu tiên các tuyến có khả năng sinh lời cao trước khi mở rộng ra các khu vực khác. Sau khi vận hành, TGV tạo doanh thu không chỉ từ vé mà còn từ các dịch vụ phụ trợ tại nhà ga, hoạt động quảng cáo và khai thác bất động sản.

Là hệ thống đường sắt cao tốc hàng đầu châu Âu, TGV được áp dụng nhiều công nghệ tiên tiến và vận hành hiệu quả. Ban đầu tàu TGV đạt tốc độ 260 km/h, sau đó nâng lên 320 km/h nhờ vào thiết kế khí động học và hệ thống ray chuyên dụng. Công nghệ động cơ phân tán được sử dụng để tăng hiệu suất và độ ổn định khi vận hành các đoàn tàu. Với việc sử dụng hệ thống tín hiệu điều khiển trên tàu (TVM - Transmission Voie-Machine), tàu TV vận hành chính xác và an toàn ngay cả ở tốc độ cao nhất.

Đặc biệt chú trọng đến trải nghiệm hành khách, tàu TGV nổi tiếng với sự đúng giờ và thiết kế nội thất thoải mái. Tương tự như các chuyến bay, hệ thống TGV cung cấp các tùy chọn khác nhau như hạng thương gia và hạng phổ thông, đáp ứng nhu cầu đa dạng của hành khách.

Thanh Bình