Không thiên vị tình riêng
Là vị quan chính trực, không thiên vị tình riêng, tương truyền có năm, Trần Văn Trứ phụ trách khoa thi hương ở trấn quê nhà. Hay tin này, bà vợ “nói nhỏ” với ông rằng: “Năm nay có đứa cháu đi thi, mong được ông rộng tay cho nó được mở mày mở mặt. Tên nó là Hi”.
Nghe vợ nói thế, ông không nói gì mà chỉ gật đầu biết vậy. Bà vợ lại nói với người theo hầu nhớ để ý việc này, khi nào ông duyệt đến quyển văn của cháu thì làm hiệu “hi hi”, để ông nhớ.
Khi ông chấm văn, người hầu nhận ra dấu hiệu trong bài thi mà quan bà đã nói, đứng cạnh vờ đằng hắng “hi hi”. Ông sực nhớ lời vợ, liếc qua lời văn thì thấy lời lẽ bất thông, không xứng đáng cho đỗ. Ông cầm bút son sổ dài lên mặt quyển thi mà nói rằng: “Này thì hi hi! Này thì hi hi”.
Thời gian về nhà ở ẩn, biết viên tri huyện gần đấy rất ngang ngược và hách dịch, hễ ai qua mà không xuống ngựa, xuống cáng đều bị hắn đánh đòn. Một hôm, nhân đi qua dinh huyện đường, ông cố tình mượn một con bò cưỡi đi nghênh ngang mà không chịu xuống.
Lính huyện thấy vậy lôi ông vào tra hỏi. Ông nói là thầy đồ già đi dạy học ở tỉnh xa mới về nên không hay biết lệ này vả lại, lệ quan buộc phải xuống ngựa chứ đâu buộc phải xuống bò…
Nghe vậy, viên quan huyện truy hỏi sách này, sách kia thử thách thày đồ. Thấy ông đối đáp trôi chảy, lại có vẻ ung dung mà lại là người đã “có tuổi”, viên quan huyện có ý nể, liền bảo: “Lý ra tội nhà thầy phải đánh đòn, nhưng ta nể cái bộ râu của thầy nên tha đòn cho. Nhưng thầy phải đối câu ta ra để tạ ơn nghe không!”.
Nói rồi, quan huyện ra vế đối rằng: Huyện quan Thanh Miện kiến vô lễ nhi dục công. Nghĩa là, “Quan huyện Thanh Miện thấy kẻ vô lễ nên muốn đánh”. Ông nghè Từ Ô chợt nhớ tới chi tiết “bộ râu” bèn cười khẩy mà rằng: Tiến sĩ Từ Ô hạnh hữu tu nhi đắc thoát. Nghĩa là, Tiến sĩ Từ Ô may nhờ có râu mà thoát đòn.
Viên quan huyện cùng lũ nha lại lúc này mới biết ông là Tướng công họ Trần, sợ toát mồ hôi, phủ phục lạy như tế sao. Khi ấy, ông mới nghiêm sắc mặt, chỉnh cho chúng một chặp rồi bỏ đi. Một hồi sau, đám quan lại vẫn không dám đứng dậy, người xem được một trận cười hả hê. Từ đó, cái lệ “hạ mã” hống của viên quan huyện kia cũng bị hạ luôn.
Ảnh minh họa
Giữ được danh tiếng
Khi làm quan, Trần Văn Trứ mang hết tài năng và trí lực của mình để giúp vua, giúp nước, danh tiếng vang xa. Khi ông mất, các bạn đồng liêu và khoa mục đã có câu đối viếng: Tọa học sĩ xuân phong, diện mệnh nhĩ đề, huấn hối nhược gia nhân phụ tử – Lập lại tư băng tuyết, từ trực khí tráng, lẫm liệt như lôi điện quỷ thần. Nghĩa là, dạy học trò giữa mùa xuân ấm áp, mặt sai tai sách, dạy dỗ ân cần như cha đối với con trong nhà – Việc công cán giữ lòng băng tuyết, lời thẳng thắn ý chí hào hùng, lẫm liệt như quỷ thần nổi cơn sấm sét.
Qua những lời này, hậu thế đủ biết ông là một con người có tâm và có tài! Tiếc rằng ông sinh ra trong thời loạn, lớn lên trong những năm tháng mà triều đình vua Lê, chúa Trịnh đã bước vào giai đoạn mục ruỗng và thối nát, vua chẳng ra vua, chúa chẳng ra chúa. Còn quan lại thì thi nhau đục khoét công khố và vơ vét của dân. Xã hội đương thời là vậy, nhưng ông vẫn không bị vẩn đục, vẫn giữ được danh tiếng của trí thức thanh liêm, giàu lòng yêu nước, thương dân. Cuộc đời và nhân cách của ông là tấm gương phản ánh tư tưởng, tình cảm, vị trí của tầng lớp trí thức đương thời trong xã hội đầy biến động này.
TS Nguyễn Thành Hữu